Wstęp

W procesie pojednania polsko-niemieckiego po drugiej wojnie światowej istotną rolę odgrywały Kościoły. Chrześcijańskie rozumienie „pojednania” zostało zastosowane do międzynarodowego konfliktu o charakterze politycznym oraz do jego konsekwencji – tym samym wykroczyło ono poza dziedzinę religii. Jednocześnie czynniki polityczne wpływały na praktyczną realizację idei pojednania. Pojednanie polsko-niemieckie rozwijało się zatem na przecięciu sfery religijnej i politycznej. Analizie tego obszaru przecięcia obu sfer poświęcony był interdyscyplinarny projekt Instytutu Historii Europejskiej (Leibniz-Institut für Europäische Geschichte, IEG) w Moguncji oraz Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW) w Warszawie. Korzystając z odpowiednio dobranych studiów przypadku, ośmioro naukowców, reprezentujących teologię ewangelicką i katolicką, historię oraz politologię, badało złożone związki między religią a polityką w tym procesie pojednania.

Problematyka badawcza i cele projektu

Zespół badawczy wyszedł z założenia, że wysiłki ewangelików i katolików w NRD, RFN i Polsce na rzecz pojednania polsko-niemieckiego dają się w sposób adekwatny opisać jedynie z uwzględnieniem analizy złożonych oddziaływań pomiędzy religią a polityką. Zależności te zbadano na podstawie czterech studiów przypadków, reprezentujących różne konteksty komunikacyjne: mszy w Krzyżowej 12 listopada 1989 roku jako wydarzenia symbolicznego z udziałem przedstawicieli Kościołów i głów państw, Akcji Znaków Pokuty jako organizacji ekumenicznej, dyskursów na temat polsko-niemieckiego pojednania w kluczowych tekstach kościelnych, wreszcie europejskiego wymiaru polsko-niemieckiego porozumienia w ujęciu niemieckich i polskich chrześcijan.

Do celów projektu należało: po pierwsze, wyodrębnienie splotu interesów politycznych i religijnych oraz ukazanie konfliktów interesów i konfliktów lojalności, w jakie uwikłane były osoby zaangażowane w wysiłki zmierzające do pojednania; po drugie, analiza procesu pojednania na tle procesu integracji europejskiej; po trzecie, systematyczne wypracowanie, na podstawie wybranych przykładów, teoretycznego i pojęciowego instrumentarium do analizy swoistego charakteru pojednania jako procesu na przecięciu sfery religijnej i politycznej – także poza kontekstem polsko-niemieckim.

W celu zapewnienia interdyscyplinarności w pracach nad tematem projektu, utworzono dwa podzespoły składające się z trzech naukowców z różnych dyscyplin, w wyniku czego powstała następująca konstelacja: podzespół I – dr Piotr Burgoński (politologia), dr Gregor Feindt (historia), dr Bernhard Knorn SJ (teologia katolicka); podzespół II – dr hab. Sławomir Sowiński (politologia), dr Christian Wollmann (teologia ewangelicka), dr Robert Żurek (historia). Każdy z podzespołów, kierowanych, względnie koordynowanych przez prof. dr hab. Irene Dingel (teologia ewangelicka) i dr Urszulę Pękalę (teologia katolicka), analizował po dwa studia przypadków. W ten sposób wszystkie trzy zaangażowane w projekt dyscypliny naukowe wniosły swój równorzędny wkład w badania oraz zostały uwzględnione przy redakcji tomu prezentującego wyniki projektu.

Cały zespół badawczy spotykał się w ramach seminariów, poświęconych strukturyzacji pracy oraz dyskusji na temat merytorycznych treści projektu. Podczas seminarium wprowadzającego w listopadzie 2014 roku w Moguncji opracowano – w oparciu o zestaw istotnych pojęć i pytań badawczych – ramy teoretyczne, które następnie posłużyły jako podstawa do zbadania studiów przypadku. W sierpniu 2015 roku w Warszawie odbyło się seminarium „na półmetku”, gdzie omówiono wyniki dotychczasowych analiz. Na końcowym seminarium na początku lipca 2016 roku – ponownie w Moguncji – przedyskutowano artykuły przeznaczone do publikacji oraz wnioski ogólne z badanych studiów przypadków. Centralnym wydarzeniem w przebiegu projektu była międzynarodowa konferencja w Moguncji w czerwcu 2016 roku, bezpośrednio poprzedzająca ostatnie seminarium. W pierwszej części konferencji zaprezentowano wyniki projektu. Referaty drugiej części ukazywały procesy pojednania w innych kontekstach europejskich i pozaeuropejskich. Konferencję dopełniła dyskusja panelowa z udziałem wybitnych osobistości (abp Alfons Nossol, były ambasador RFN w Polsce Johannes Bauch, politolog Aniela Dylus; moderacja: Jörg Lüer).

Wyniki projektu

Na podstawie studiów przypadku zespół badawczy doszedł do wniosków ogólnych w trzech obszarach. W odniesieniu do koncepcji pojednania wykazano, że pojednanie nie może być interpretowane jako proces odbudowywania zerwanych relacji rozwijający się liniowo, lecz jako pod wieloma względami dynamiczny proces negocjacyjny, któremu towarzyszą przeszkody i regresy. Z tego powodu inicjatywy na rzecz pojednania muszą być stale na nowo komunikowane, legitymizowane i dostosowywane do danego kontekstu. Przez dziesięciolecia polsko-niemieckie pojednanie było zatem przedmiotem zmagań w najprawdziwszym tego słowa znaczeniu.

W odniesieniu do związków między religią a polityką stwierdzono, że w przypadku polsko-niemieckiego pojednania trudno jest wytyczyć wyraźną granicę między tymi dwiema sferami. Kiedy bowiem członkowie Kościołów na podstawie motywacji religijnych angażowali się w polityczną sprawę przezwyciężenia skutków międzynarodowego konfliktu, poruszali się w kontekście religijnym i politycznym jednocześnie.

Wreszcie, z metodologicznego punktu widzenia, wypróbowano różne podejścia, za pomocą których zjawisko „pojednania” w kontekście politycznym może być ujęte naukowo. Na przykładzie mszy w Krzyżowej skuteczność publicznych gestów pojednania wykonywanych w ramach celebracji religijnych została przedstawiona z wykorzystaniem paradygmatów komunikacji symbolicznej i historii recepcji. Podejście biograficzne w studium przypadku dotyczącym Akcji Znaków Pokuty ukazało pojednanie jako działanie polityczne podejmowane z pobudek religijnych. Dzięki zastosowaniu analizy dyskursu do kluczowych tekstów kościelnych dotyczących stosunków polsko-niemieckich, pojednanie zostało uchwycone jako rzeczywistość konstruowana językowo. Wreszcie, syntetyczny przegląd wątków tematycznych w myśleniu o pojednaniu polsko-niemieckim u wybranych ewangelickich i katolickich uczestników tego procesu, od okresu powojennego do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, pokazał, że proces ten miał wymiar ogólnoeuropejski, wykraczający poza ramy stosunków dwustronnych. W wyniku interdyscyplinarnej analizy wymienionych studiów przypadków wysnuto wniosek, że jedynie połączenie różnych metod pozwala na adekwatne ujęcie złożoności pojednania.

Znaczenie wyników projektu

W obliczu obecnego kryzysu jedności europejskiej badania nad pojednaniem polsko-niemieckim przeprowadzone w ramach projektu nabierają znaczenia praktycznego: ukazują one ten proces jako ważny krok na drodze do porozumienia między narodami po drugiej wojnie światowej, a tym samym do integracji europejskiej. Projekt przyczynia się również do lepszego zrozumienia przyczyn napięcia pomiędzy już dokonanym pojednaniem a jego brakiem w konkretnym kontekście polsko-niemieckim, jak również wyzwań i trudności związanych z pojednaniem w szerzej rozumianym kontekście politycznym.

Wyniki projektu zostały opublikowane w niemieckojęzycznym tomie zbiorowym. Publikacja składa się z czterech studiów przypadku oraz wstępu prezentującego wnioski ogólne. Wydanie polskie jest w przygotowaniu. Jako poszerzenie tematyki pojednania o kontekst wykraczający poza relacje polsko-niemieckie, referaty drugiej części wspomnianej wyżej konferencji również zostały opublikowane w odrębnym tomie. Obie publikacje skierowane są zarówno do naukowców, jak i do multiplikatorów pracy na rzecz pojednania oraz do szerokiego kręgu zainteresowanych osób. Ze względu na interdyscyplinarny sposób pracy i różnorodność stosowanych metod, obie publikacje oferują różne "narzędzia", za pomocą których można uchwycić poszczególne aspekty pojednania, oraz zapraszają do dalszej dyskusji na ten ciągle aktualny temat.