W procesie pojednania polsko-niemieckiego po drugiej wojnie światowej istotną rolę odgrywały Kościoły. Chrześcijańskie rozumienie „pojednania” zostało zastosowane do międzynarodowego konfliktu o charakterze politycznym oraz do jego konsekwencji – tym samym wykroczyło ono poza dziedzinę religii. Jednocześnie czynniki polityczne wpływały na praktyczną realizację idei pojednania. Pojednanie polsko-niemieckie rozwijało się zatem na przecięciu sfery religijnej i politycznej. Analizie tego obszaru przecięcia obu sfer poświęcony był interdyscyplinarny projekt Instytutu Historii Europejskiej (Leibniz-Institut für Europäische Geschichte, IEG) w Moguncji oraz Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW) w Warszawie. Korzystając z odpowiednio dobranych studiów przypadku, ośmioro naukowców, reprezentujących teologię ewangelicką i katolicką, historię oraz politologię, badało złożone związki między religią a polityką w tym procesie pojednania.
Zespół badawczy wyszedł z założenia, że wysiłki ewangelików i katolików w NRD, RFN i Polsce na rzecz pojednania polsko-niemieckiego dają się w sposób adekwatny opisać jedynie z uwzględnieniem analizy złożonych oddziaływań pomiędzy religią a polityką. Zależności te zbadano na podstawie czterech studiów przypadków, reprezentujących różne konteksty komunikacyjne: mszy w Krzyżowej 12 listopada 1989 roku jako wydarzenia symbolicznego z udziałem przedstawicieli Kościołów i głów państw, Akcji Znaków Pokuty jako organizacji ekumenicznej, dyskursów na temat polsko-niemieckiego pojednania w kluczowych tekstach kościelnych, wreszcie europejskiego wymiaru polsko-niemieckiego porozumienia w ujęciu niemieckich i polskich chrześcijan.
Do celów projektu należało: po pierwsze, wyodrębnienie splotu interesów politycznych i religijnych oraz ukazanie konfliktów interesów i konfliktów lojalności, w jakie uwikłane były osoby zaangażowane w wysiłki zmierzające do pojednania; po drugie, analiza procesu pojednania na tle procesu integracji europejskiej; po trzecie, systematyczne wypracowanie, na podstawie wybranych przykładów, teoretycznego i pojęciowego instrumentarium do analizy swoistego charakteru pojednania jako procesu na przecięciu sfery religijnej i politycznej – także poza kontekstem polsko-niemieckim.
W celu zapewnienia interdyscyplinarności w pracach nad tematem projektu, utworzono dwa podzespoły składające się z trzech naukowców z różnych dyscyplin, w wyniku czego powstała następująca konstelacja: podzespół I – dr Piotr Burgoński (politologia), dr Gregor Feindt (historia), dr Bernhard Knorn SJ (teologia katolicka); podzespół II – dr hab. Sławomir Sowiński (politologia), dr Christian Wollmann (teologia ewangelicka), dr Robert Żurek (historia). Każdy z podzespołów, kierowanych, względnie koordynowanych przez prof. dr hab. Irene Dingel (teologia ewangelicka) i dr Urszulę Pękalę (teologia katolicka), analizował po dwa studia przypadków. W ten sposób wszystkie trzy zaangażowane w projekt dyscypliny naukowe wniosły swój równorzędny wkład w badania oraz zostały uwzględnione przy redakcji tomu prezentującego wyniki projektu.
Cały zespół badawczy spotykał się w ramach seminariów, poświęconych strukturyzacji pracy oraz dyskusji na temat merytorycznych treści projektu. Podczas seminarium wprowadzającego w listopadzie 2014 roku w Moguncji opracowano – w oparciu o zestaw istotnych pojęć i pytań badawczych – ramy teoretyczne, które następnie posłużyły jako podstawa do zbadania studiów przypadku. W sierpniu 2015 roku w Warszawie odbyło się seminarium „na półmetku”, gdzie omówiono wyniki dotychczasowych analiz. Na końcowym seminarium na początku lipca 2016 roku – ponownie w Moguncji – przedyskutowano artykuły przeznaczone do publikacji oraz wnioski ogólne z badanych studiów przypadków. Centralnym wydarzeniem w przebiegu projektu była międzynarodowa konferencja w Moguncji w czerwcu 2016 roku, bezpośrednio poprzedzająca ostatnie seminarium. W pierwszej części konferencji zaprezentowano wyniki projektu. Referaty drugiej części ukazywały procesy pojednania w innych kontekstach europejskich i pozaeuropejskich. Konferencję dopełniła dyskusja panelowa z udziałem wybitnych osobistości (abp Alfons Nossol, były ambasador RFN w Polsce Johannes Bauch, politolog Aniela Dylus; moderacja: Jörg Lüer).
Na podstawie studiów przypadku zespół badawczy doszedł do wniosków ogólnych w trzech obszarach. W odniesieniu do koncepcji pojednania wykazano, że pojednanie nie może być interpretowane jako proces odbudowywania zerwanych relacji rozwijający się liniowo, lecz jako pod wieloma względami dynamiczny proces negocjacyjny, któremu towarzyszą przeszkody i regresy. Z tego powodu inicjatywy na rzecz pojednania muszą być stale na nowo komunikowane, legitymizowane i dostosowywane do danego kontekstu. Przez dziesięciolecia polsko-niemieckie pojednanie było zatem przedmiotem zmagań w najprawdziwszym tego słowa znaczeniu.
W odniesieniu do związków między religią a polityką stwierdzono, że w przypadku polsko-niemieckiego pojednania trudno jest wytyczyć wyraźną granicę między tymi dwiema sferami. Kiedy bowiem członkowie Kościołów na podstawie motywacji religijnych angażowali się w polityczną sprawę przezwyciężenia skutków międzynarodowego konfliktu, poruszali się w kontekście religijnym i politycznym jednocześnie.
Wreszcie, z metodologicznego punktu widzenia, wypróbowano różne podejścia, za pomocą których zjawisko „pojednania” w kontekście politycznym może być ujęte naukowo. Na przykładzie mszy w Krzyżowej skuteczność publicznych gestów pojednania wykonywanych w ramach celebracji religijnych została przedstawiona z wykorzystaniem paradygmatów komunikacji symbolicznej i historii recepcji. Podejście biograficzne w studium przypadku dotyczącym Akcji Znaków Pokuty ukazało pojednanie jako działanie polityczne podejmowane z pobudek religijnych. Dzięki zastosowaniu analizy dyskursu do kluczowych tekstów kościelnych dotyczących stosunków polsko-niemieckich, pojednanie zostało uchwycone jako rzeczywistość konstruowana językowo. Wreszcie, syntetyczny przegląd wątków tematycznych w myśleniu o pojednaniu polsko-niemieckim u wybranych ewangelickich i katolickich uczestników tego procesu, od okresu powojennego do przystąpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku, pokazał, że proces ten miał wymiar ogólnoeuropejski, wykraczający poza ramy stosunków dwustronnych. W wyniku interdyscyplinarnej analizy wymienionych studiów przypadków wysnuto wniosek, że jedynie połączenie różnych metod pozwala na adekwatne ujęcie złożoności pojednania.
W obliczu obecnego kryzysu jedności europejskiej badania nad pojednaniem polsko-niemieckim przeprowadzone w ramach projektu nabierają znaczenia praktycznego: ukazują one ten proces jako ważny krok na drodze do porozumienia między narodami po drugiej wojnie światowej, a tym samym do integracji europejskiej. Projekt przyczynia się również do lepszego zrozumienia przyczyn napięcia pomiędzy już dokonanym pojednaniem a jego brakiem w konkretnym kontekście polsko-niemieckim, jak również wyzwań i trudności związanych z pojednaniem w szerzej rozumianym kontekście politycznym.
Wyniki projektu zostały opublikowane w niemieckojęzycznym tomie zbiorowym. Publikacja składa się z czterech studiów przypadku oraz wstępu prezentującego wnioski ogólne. Wydanie polskie jest w przygotowaniu. Jako poszerzenie tematyki pojednania o kontekst wykraczający poza relacje polsko-niemieckie, referaty drugiej części wspomnianej wyżej konferencji również zostały opublikowane w odrębnym tomie. Obie publikacje skierowane są zarówno do naukowców, jak i do multiplikatorów pracy na rzecz pojednania oraz do szerokiego kręgu zainteresowanych osób. Ze względu na interdyscyplinarny sposób pracy i różnorodność stosowanych metod, obie publikacje oferują różne "narzędzia", za pomocą których można uchwycić poszczególne aspekty pojednania, oraz zapraszają do dalszej dyskusji na ten ciągle aktualny temat.
* Teksty i zdjęcia zostały udostępnione przez zespół projektowy.
Urszula Pękala, Irene Dingel (red.), Ringen um Versöhnung. Religion und Politik im Verhältnis zwischen Deutschland und Polen seit 1945 (Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz Beihefte 116), Göttingen 2018.
Urszula Pękala (red.), Ringen um Versöhnung II. Versöhnungsprozesse zwischen Religion, Politik und Gesellschaft (Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz Beihefte 117), Göttingen 2019.
Urszula Pękala, Irene Dingel: Zmagania o pojednanie. Religia
i polityka w stosunkach polsko-niemieckich po roku 1945. Elipsa, Warszawa 2020
prof. dr hab. Irene Dingel
dyrektor Instytutu Historii Europejskiej (IEG), Dział Historii Religii, Moguncja
dr Piotr Burgoński
Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW), Warszawa
dr Urszula Pękala
IEG, Dział Historii Religii, Moguncja
dr Gregor Feindt
IEG, Dział Historii Powszechnej, Moguncja
dr Bernhard Knorn SJ
Wyższa Szkoła Filozoficzno-Teologiczna Sankt Georgen, Frankfurt n. Menem
dr hab. Sławomir Sowiński
Instytut Politologii UKSW, Warszawa
dr Christian Wollmann
pastor Kościoła Luterańskiego, Norderstedt k. Hamburga (obecnie dyrektor Centrum Misji i Ekumenii, Hamburg)
dr Robert Żurek
dyrektor zarządzający Fundacji „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego, Krzyżowa
Międzynarodowa konferencja: Ringen um Versöhnung. Versöhnungsprozesse zwischen Religion, Politik und Gesellschaft (Zmagania o pojednanie. Procesy pojednania a religia, polityka i społeczeństwo), Moguncja, 29–30 czerwca 2016, we współpracy z ośrodkiem konferencyjnym Diecezji Mogunckiej Erbacher Hof
Seminaria zespołu badawczego:
20–21 listopada 2014, Moguncja
27–28 sierpnia 2015, Warszawa
1 lipca 2016, Moguncja