Wstęp

Rozwój sytuacji w Ukrainie od 2013 r. stworzył nowe wyzwania dla Unii Europejskiej i jej państw członkowskich. Dwa główne zagadnienia w tym kontekście to promowanie demokratyzacji Ukrainy oraz zbliżenie jej do UE. Jedną z grup, która może wnieść decydujący wkład w sprostanie tym wyzwaniom, są Ukraińcy mieszkający na stałe lub tymczasowo w UE. Biorąc pod uwagę powyższe, celem badania było przedstawienie spektrum zaangażowania mieszkających w Polsce i w Niemczech Ukraińców w działania wspierające tworzenie społeczeństwa obywatelskiego. W tym celu przeanalizowano różne aspekty, takie jak działalność polityczną badanej grupy, jej wkład w demokratyzację i wsparcie dla Ukrainy oraz formy organizacyjne, w które Ukraińcy się angażują.

Projekt wykazał zarówno podobieństwa jak i różnice pomiędzy Ukraińcami zaangażowanymi w działania Polsce i w Niemczech. Ponadto sformułowano rekomendacje co do tego, jak można promować działalność Ukraińców w obu krajach. Rekomendacje skierowane są do władz ukraińskich, polskich i niemieckich oraz organizacji pozarządowych.

Pytania i metodologia

Grupa Ukraińców mieszkających w Niemczech i w Polsce jest bardzo zróżnicowana pod kątem zaangażowania w działania na rzecz swojej ojczyzny. Spektrum sięga od osób aktywnych politycznie i społecznie po osoby bierne i niezainteresowane działalnością społeczno-polityczną. Analizując osoby zaangażowane, ich wiedzę, doświadczenie i kontakty lokalne widać, że są one potencjalnymi partnerami we wspieraniu ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego dla organizacji i instytucji w Niemczech i w Polsce. W interesie obu krajów leży zatem wspieranie zaangażowania tej grupy. Ukierunkowane wsparcie dla wybranych organizacji wymaga jednak znajomości społeczności ukraińskich w obu krajach.

W celu sformułowania zaleceń dotyczących wspierania Ukraińców mieszkających w Niemczech i w Polsce przeprowadzono wywiady pogłębione, w których zbadano następujące aspekty:

1. aktywność społeczną migrantów ukraińskich i mniejszości ukraińskiej w Polsce,
2. różne formy wsparcia Ukrainy i Ukraińców podczas Euromajdanu i późniejszej okupacji Krymu oraz wojny w Donbasie od 2014 r.,
3. udział migrantów i mniejszości ukraińskiej w Polsce w rozwoju demokracji w Ukrainie.

Szczególną uwagę zwrócono również na problemy, jakie napotykają Ukraińcy w Polsce i w Niemczech podczas swojej działalności aktywistycznej, oraz na potencjalne rozwiązania tychże problemów.

Podczas doboru uczestników badania dążono do osiągnięcia ich maksymalnej heterogeniczności. Celem było uwzględnienie jak najszerszego wachlarza różnych form zaangażowania w każdym z krajów, tak, aby ukazać pełne spektrum działań społecznych na rzecz Ukrainy i Ukraińców. Zarówno w Polsce jak i w Niemczech przeprowadzono ponad 40 wywiadów.

W próbie ekspertów znaleźli się naukowcy, dziennikarze, duchowni, kadra kierownicza organizacji pozarządowych, urzędnicy administracji państwowej z Niemiec, Polski i Ukrainy oraz politycy niemieccy i polscy. Próba osób zaangażowanych składała się z przedstawicieli organizacji oraz osób, które angażowały się w sposób nieformalny (po dwie osoby angażujące się indywidualnie z każdego kraju). Dotyczyło to zarówno tych, którzy byli zaangażowani przed Euromajdanem, jak i tych, którzy rozpoczęli działalność aktywistyczną w reakcji na tenże kryzys oraz wojnę w Ukrainie. Obszary zaangażowania obejmowały edukację, politykę, pomoc humanitarną, kulturę, sport i religię. Respondenci pochodzili nie tylko z Warszawy i Berlina, ale także z Olsztyna, Rzeszowa i Wrocławia oraz wielu miast w północnych, wschodnich, południowych i zachodnich Niemczech.

Osiągnięte wyniki

Badania wykazują wiele podobieństw w zaangażowaniu ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego w sprawy ojczyzny, własnych rodaków i reform podczas działań w Ukrainie, Polsce jak i w Niemczech. Niemniej jednak można zaobserwować również rozbieżności wynikające z różnic w integracji ze społeczeństwem niemieckim lub polskim, odległości geograficznej, kulturowej i językowej Niemiec lub Polski od Ukrainy, a także z różnic w polityce obu krajów w stosunku do badanych grup.

Na przykład w Polsce, dzięki swojej silniejszej pozycji organizacyjnej, Kościół greckokatolicki może w znacznie większym stopniu służyć jako platforma zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego i przyczyniać się do stabilizacji tożsamości ukraińskiej niż ma to miejsce w Niemczech.

Innym powodem obserwowanych różnic jest stosunek społeczeństw obu krajów do konfliktu rosyjsko-ukraińskiego. Podczas gdy w Polsce obywatele od samego początku byli przekonani, że to Rosja jest w tej sytuacji agresorem, w Niemczech opinia publiczna była w tej kwestii podzielona.

W związku z tym Ukraińcy mieszkających w Polsce są bardziej zainteresowani zaangażowaniem obywatelskim niż ci przebywający w Niemczech. Znajduje to odzwierciedlenie m.in. w obecności medialnej Ukraińców, którym w Polsce poświęca się znacznie więcej uwagi. Przedstawiciele ukraińskich aktywistów stali się również ważnymi kontaktami i źródłem informacji dla polskich dziennikarzy, podczas gdy w Niemczech praca dziennikarska w tym temacie wymaga większego nakładu pracy.

Jednocześnie Euromajdan miał bezpośredni wpływ na zaangażowanie i współpracę ukraińskich mieszkańców Polski i Niemiec. Zakres działań społeczeństwa obywatelskiego przesunął się od opieki nad własną społecznością emigracyjną do wspierania rodaków w kraju pochodzenia. Ukraińcy mieszkający w Niemczech starają się zainteresować Niemców sytuacją polityczną w swojej ojczyźnie, aby korygować tym samym obecne w Niemczech przejawy rosyjskiej propagandy.

Zmiany na scenie politycznej sprawiły również, że ambasada i konsulaty ukraińskie w Polsce i w Niemczech stały się ważnymi punktami odniesienia dla zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. Jednakże Ukraińcy różnie oceniają współpracę z agencjami rządowymi w Polsce oraz w Niemczech, co jest bezpośrednim wynikiem ich indywidualnych doświadczeń. Organy polskiej administracji są przeważnie postrzegane przez Ukraińców w bardziej pozytywnym świetle, po części na skutek ich mniejszej biurokratyzacji.

Warto wspomnieć jednakże, iż stereotypy o narodzie ukraińskim nadal dominują w części polskiego społeczeństwa i niekiedy budzą pewien sceptycyzm, co do działalności zaangażowanych Ukraińców. Z drugiej strony, w Niemczech osoby zaangażowane spotykają się z ciągłym brakiem zrozumienia sytuacji w Ukrainie.

Ukraińcy w obu krajach próbują temu przeciwdziałać poprzez żywe zaangażowanie w życie kulturalne i społeczno-polityczne. Dzięki rozlicznym wydarzeniom społecznym i kulturalnym chcą przełamać uprzedzenia wobec Ukrainy i przedstawić ukraińskie spojrzenie na rozwój sytuacji politycznej. Podczas gdy w Polsce widoczna jest potrzeba poprawy sposobu, w jaki postrzegana jest Ukraina, Ukraińcy w Niemczech skarżyli się na niewystarczającą wiedzę na temat swojego kraju oraz częściową obojętność. W związku z tym poparcie polskiego społeczeństwa dla działań ukraińskich aktywistów jest znacznie większe niż ma to miejsce w przypadku Niemiec.

Zaangażowani w sprawy społeczeństwa obywatelskiego Ukraińcy w Polsce i w Niemczech, stoją przed wyzwaniem jakim jest stworzenie infrastrukturalnych podstaw umożliwiających prowadzenie działalności. Istnieją jednak różnice między tymi dwoma krajami. W Niemczech różnice te wynikają przede wszystkim z tego, jak złożony jest proces instytucjonalizacji nieformalnych inicjatyw. Zadanie utrudnia tu brak wiedzy na temat możliwości finansowania i ograniczone doświadczenie w zakresie składania wniosków. W Polsce tylko kilka inicjatyw i organizacji działających na rzecz Ukraińców otrzymuje stałe finansowanie. Brakuje również instrumentów rządowych, które wspierałyby organizacje migrantów.

W obu krajach wyzwaniem pozostaje utrzymanie długoterminowego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego Ukraińców na rzecz ojczyzny, ponieważ intensywne zaangażowanie w początkowej fazie nieuchronnie prowadzi do zmęczenia. Stagnacja procesu reform na Ukrainie jeszcze bardziej zaostrza te objawy.

Zalecenia sformułowane na podstawie wyników badań zostały szczegółowo przedstawione w publikacji. Ponadto odbyła się prezentacja publikacji i dyskusje na wielu konferencjach oraz z decydentami.