Wstęp

Sąsiedztwo między Polską a Niemcami to dynamiczna relacja budowana w przestrzeni pełnej napięć między przeszłością, interesem własnym a Unią Europejską. Tej z natury konfliktogennej kompilacji w dyskursach medialnych nadawany jest mniej lub bardziej wyraźny wymiar afektywny, który generuje lub dynamizuje określone procesy inkluzji, wykluczenia czy kreowania tożsamości. Projekt „Emocjonalne sąsiedztwo. Afekty w polsko-niemieckich dyskursach medialnych po przystąpieniu Polski do UE” miał na celu zwrócenie uwagi na dyskursywny charakter tego typu procesów w komunikacji masowej (w prasie), a tym samym poszerzenie wcześniejszych lingwistycznych i komunikologicznych koncepcji badania afektów i emocji jako zjawisk komunikacyjnych w (drukowanym) środowisku medialnym.

Cele i metody badawcze

Celem naukowym projektu było pokazanie, w jaki sposób emocje pojawiają się w niemieckich i polskich dyskursach medialnych, jak je (współ)kształtują oraz wpływają na aktorów, a tym samym tworzą afektywne światopoglądy, które są następnie rozpowszechniane, reprodukowane lub modyfikowane.

Analizując obszerny korpus tekstów prasowych dotyczących siedmiu wybranych wydarzeń medialnych o dużym znaczeniu dla obu wspólnot narodowych (projekt budowy Nord Stream, kwestie praworządności i polityki uchodźczej w Polsce, wizyta Angeli Merkel w Auschwitz, kwestia przesiedleńców, temat osób LGBT i debata wokół filmu „Nasze matki, nasi ojcowie”), zbadano kwestię sposobu, w jaki indywidualni i zbiorowi aktorzy medialni wykorzystują werbalne, a czasem niewerbalne środki do tworzenia określonych rzeczywistości, które mogą stanowić wspólny horyzont interpretacji dla danej zbiorowości.

W tym kontekście istotne było zbadanie:

• w jakim stopniu te same wydarzenia społeczno-polityczne stają się wydarzeniami dyskursywnymi o różnych konotacjach emocjonalnych w Polsce i w Niemczech,
• które afekty dominują w polsko-niemieckich dyskursach medialnych,
• czy stosowane środki i strategie emocjonalizacji są specyficzne dla danej wspólnoty językowej i kulturowej?

W praktyce analitycznej zespół badawczy postępował interpretacyjnie. W centrum zainteresowań naukowych znalazł się język, ponieważ jest on podstawowym medium konstruowania wiedzy i dyskursywnej produkcji emocji, wchodzącym także w interakcje z innymi systemami znaków.

Podstawę teoretyczną i metodologiczną badań stanowiła medioznawcza, komunikologiczna i językoznawcza analiza dyskursu oraz semiotyczne badania nad emocjami. Empiryczne nastawienie badań wymagało również wykorzystania dwuczęściowego (niemiecko- i polskojęzycznego) korpusu badawczego, który składał się z ponad 1700 prasowych realizacji powiązanych tematycznie tekstów i komunikatów tekstowo-obrazowych z różnych kultur komunikacyjnych, przede wszystkim z kultur dziennikarskich w Polsce i w Niemczech.

Do analizy emocji opracowany został model wielopoziomowy, w którym rozróżnia się dwie główne płaszczyzny opisu: rzeczywisty poziom niemedialny (pozamedialny) i poziom medialny, który obejmuje cztery poziomy: poziom medialności, aktorów medialnych (aktorów dyskursu), poziom intratekstualny (poziom kodowania afektów) i poziom transtekstualny (poziom manifestacji lub generowania afektów). Poziom niemedialny obejmuje opis rzeczywistości „przedmedialnej” (wydarzenia w świecie rzeczywistym) za pomocą parametrów takich jak czas, aktorzy społeczni, aspekty topograficzne oraz znaczenie polityczne lub gospodarcze. Z kolei poziom medialny dotyczy poziomu wydarzeń dyskursywnych konstruowanych i przekazywanych przez media.

Afekty jako dyskursywne, medialnie skonstruowane zjawiska są wynikiem zamierzonych działań i mogą być wykorzystywane strategicznie. Należy zatem traktować je jako przedmiot racjonalnych decyzji. Ogromne znaczenie ma fakt, jakie środki (znaki werbalne i ikoniczne) oraz strategie są wykorzystywane do tworzenia (nowej) wspólnoty afektywnej lub do modulowania funkcjonowania wspólnoty istniejącej.

Wyniki projektu

Przeprowadzone analizy pozwoliły uwidocznić jawne, a przede wszystkim ukryte emocje w uporządkowanych tematycznie zbiorach danych – tekstach lub fragmentach tekstów z dyskursów prasowych w Niemczech i w Polsce – i przypisać je do określonych kategorii. W odniesieniu do stosowanych środków i strategii emocjonalizacji zidentyfikowano pewne rozpoznawalne cechy niemieckiego i polskiego dyskursu prasowego. Analiza wykazała, że w polskich dyskursach medialnych dominują emocje „strachu” i „oburzenia” lub „gniewu/oburzenia”. Stosowane są tam pewne strategie lub wzorce publicznego konstruowania emocji, które są analogiczne do tzw. toposów argumentacyjnych. W analizowanych przypadkach można mówić o toposie Niemca jako wiecznego wroga/wiecznego zagrożenia. Topos ten może być wywodzony z aktualnego kontekstu (budowa gazociągu Nord Stream, bliska współpraca Niemiec i Rosji czy nieuzasadniona interpretacja historii), w którym obecna sytuacja Polski jest postrzegana jako niebezpieczna lub niesprawiedliwa. Wykorzystanie analogii historycznych do emocjonalizacji jest specyficzne dla polskiego dyskursu medialnego: porównania historyczne w pierwszym rzędzie odwołują się do wzorca doświadczenia „klątwy geopolitycznej” obecnego w polskim myśleniu historycznym i politycznym.

W przypadku analizowanych wydarzeń medialnych i danych korpusowych można założyć, że emocje (zwłaszcza te negatywne) były dyskursywnie wykorzystywane w polskiej prasie przede wszystkim do stabilizacji lub konsolidacji polskiej tożsamości zbiorowej („my”) i legitymizacji polskich interesów, mobilizacji własnej wspólnoty oraz (moralnej) dewaluacji (lub delegitymizacji) wszelkich działań niemieckiego przeciwnika.

Analiza danych z podkorpusu niemieckojęzycznego wykazała, że dyskurs medialny w Niemczech wydaje się bardziej charakteryzować typowy dla demokracji deliberatywnych paradygmat neutralności afektywnej w przekazywaniu informacji. Emocje konstruowane przez media w niemieckich dyskursach są znacznie bardziej pośrednie i przeważnie mają inną walencję oraz znacznie niższą intensywność. Można przypuszczać, że różnice te mają swoje korzenie w odmiennych medialnych i społeczno-politycznych kulturach emocji w Niemczech i w Polsce. W przeciwieństwie do przeważnie „chłodnego” dyskursu medialnego w Niemczech, w polskiej prasie przeciwstawne stanowiska są konstruowane w sposób wyraźnie emocjonalny. W sferze mediów i dyskursywnie konstruowanych emocji dominują asymetryczne relacje między Niemcami a Polską.

Wyniki projektu mogą być postrzegane jako podstawa i impuls do przygotowania dyskursywnie realizowanej „polityki afektów” rozumianej jako polityka pozytywnych (promujących współpracę) emocji. Aby przygotować grunt pod zrównoważone i konstruktywne sąsiedztwo oparte na partnerstwie między Niemcami a Polską – dwoma państwami członkowskimi UE – nie wystarczy działać tylko na poziomie realistycznej polityki interesów. Potrzebne są również emocje.