Wstęp

W ubiegłych dziesięcioleciach przeprowadzono wiele badań wzajemnych i bilateralnych dyskursów medialnych i politycznych w kraju sąsiada. Nadal jednak brakowało analizy procesu komunikowania się oraz tworzenia się oddziałujących na siebie dyskursów narodowych jako wyniku działania wielu aktorów posługujących się różnymi instrumentami i stylami komunikowania. Dlatego też zrealizowany projekt szukał odpowiedzi na pytanie o to, jak Polacy i Niemcy komunikują o sobie oraz jak komunikują ze sobą w różnych przestrzeniach, a także jaki ma to wpływ na wzajemne postrzeganie i odwrotnie – jaki wpływ na komunikację wywiera postrzeganie.

Projekt skoncentrował się na analizie kilku wybranych obszarów tematycznych, które są kluczowe w komunikacji polsko-niemieckiej w ostatnich latach: integracji europejskiej, gospodarce oraz tematyce historycznej. Jednocześnie badaniu poddane zostały wybrane okresy z ostatnich 30 lat współpracy polsko-niemieckiej, obejmujące wydarzenia kluczowe dla relacji między dwoma państwami oraz ukazujące różne fazy tychże relacji.

W celu zbadania opisanych zjawisk, zespół badawczy przeprowadził wywiady pogłębione z ekspertami, sondaż na reprezentatywnej grupie Polaków i Niemców oraz na generacji „młodych dorosłych” (w serii „Barometr Polska-Niemcy”), analizę zawartości mediów tradycyjnych i społecznościowych, analizę przemówień wokół 1 września oraz analizę dyplomacji publicznej i kulturalnej obu krajów.

Cele projektu

• opisanie, jak różnice w kulturze politycznej i stylach komunikacji w obu krajach wpływają na wzajemną komunikację i jej skutki
• określenie wpływu różnych kanałów komunikacji na wzajemne postrzeganie Polaków i Niemców oraz ich opinie o sąsiednim kraju
• sformułowanie rekomendacji, jakie zmiany należy wprowadzić, aby komunikacja polsko-niemiecka sprzyjała przepływowi informacji i wielowarstwowemu zrozumieniu, konstruktywnemu budowaniu relacji polsko-niemieckich oraz wspólnemu kształtowaniu przyszłości Europy
• zaprezentowanie wniosków zarówno szerokiej opinii publicznej, w celu zainicjowania refleksji na temat wyzwań w polsko-niemieckiej komunikacji, jak również decydentom i dyplomatom, w celu wzmocnienia skuteczności ich wzajemnej komunikacji i poprawy wzajemnego zrozumienia

Realizując projekt, posłużono się następującymi metodami badawczymi:

• Analiza dostępnych publikacji i dokumentów (desk research) dotyczyła: badania źródeł wiedzy wzajemnej i metod komunikacji, dokumentów ministerstw i innych instytucji na temat dyplomacji publicznej/polityki kulturalnej, przemówień, wyników analizy treści medialnych dotyczących relacji polsko-niemieckich, definicji najważniejszych polsko-niemieckich aktorów medialnych.
• Wywiady pogłębione zostały przeprowadzone z dyplomatami i urzędnikami różnych szczebli, ekspertami zajmującymi się stosunkami polsko-niemieckimi, dziennikarzami aktywnymi w tym obszarze. Część wywiadów posłużyła zbadaniu polskiej i niemieckiej dyplomacji publicznej i polityki kulturalnej zwróconej ku drugiemu krajowi. Wywiady z dziennikarzami uzupełniły analizę zawartości mediów. Pozostałe wywiady skupiły się na tematach ogólnych całego projektu i pozwoliły napisać tekst otwierający projekt.
• W celu ustalenia, jak komunikują się ze sobą oba społeczeństwa, jakie są źródła wiedzy Polaków i Niemców o drugim kraju oraz jak komunikacja wpływa na wzajemny wizerunek, zostało przeprowadzone badanie sondażowe na ogólnospołecznej reprezentatywnej próbie mieszkańców obu krajów (1000 badanych po obu stronach) w serii „Barometr Polska-Niemcy". Jest to projekt, który regularnie gromadzi i prezentuje opinie Polaków i Niemców na temat stosunków polsko-niemieckich i ich aktualnych wyzwań. W poprzednich edycjach stawiane już były pytania m.in. o źródła wiedzy oraz wyzwania, jakie stoją przed stosunkami polsko-niemieckimi, stąd część pytań zostało powtórzonych, co pozwoliło zobaczyć dynamikę zmian w opiniach od 2000 roku. Inne pytania zostały sformułowane na podstawie wniosków z pierwszych części badania. Badanie objęło także metryczkę, która pozwoliła w analizie zróżnicować odpowiedzi badanych w podziale na ich wiek czy region zamieszkania. Osobno zbadano najmłodszych Polaków i Niemców (18-29 lat), w celu wskazania, jak różne metody poznawania drugiego kraju wpływają na jego wizerunek.
• Studium przypadku – analiza dyplomacji publicznej i kulturalnej obu krajów. Analizie poddane zostało zarządzanie komunikacją na szczeblu rządowym: niemiecka zagraniczna polityka kulturalna (ZPK) wobec Polski i Polska dyplomacja publiczna (DP) skierowana do Niemiec. Badanie zweryfikowało zasady i widoczność działań prowadzonych przez rządy obu krajów na podstawie analizy dokumentów obu rządów oraz na podstawie analizy Polsko-Niemieckiego Roku Jubileuszowego 2016 jako studium przypadku. W tej części projektu ocenie zostało poddane miejsce obu krajów – jako krajów docelowych – w rządowych działaniach komunikacyjnych (ZPK i DP).
• Analiza obchodów rocznicowych 1 września skupiła się na jednym z obszarów aktywności szeroko rozumianej dyplomacji publicznej, a mianowicie na strategiach lokalnego, narodowego i międzynarodowego upamiętnienia 1 września 1939 roku w polskiej i niemieckiej kulturze pamięci. Nakreślając kontekst różnych tradycji i form upamiętniania wspomnianej daty (np. w formie uroczystości państwowych, wieców, konkursów szkolnych, debat medialnych, znaczków pocztowych, plakatów, filmów, pomników, tablic pamiątkowych itp.) od 1945 r. w PRL, NRD i RFN aż do przełomu w 1989 r., pokazano, dlaczego w obu kulturach politycznych pojawiły się tak silne różnice w kształtowaniu 1 września 1939 r. jako ważnego symbolu tożsamości zbiorowej. Badanie opierało się na badaniu treści przemówień, inscenizacji emocji i symboliki miejsca, a także dyskursów mediów krajowych na temat obchodów, uchwał sejmowych i wypowiedzi czołowych publicystów czy uczonych oraz wystaw.
• Analiza zawartości mediów tradycyjnych i społecznościowych oparła się na analizie komunikacji polsko-niemieckiej z perspektywy ramowania (framing). W badaniach poddano analizie prasę: Frankfurter Allgemeine Zeitung, Süddeutsche Zeitung, ZEIT, Spiegel, Gazetę Wyborczą, Rzeczpospolitą, Politykę, Wprost/Sieci z lat 2000-2019. Na początku został wyselekcjonowany materiał do badań, który stał się bazą do przeprowadzenia analizy zawartości przy użyciu programu MAXQDA w oparciu o teorię ramowania. W wyniku badania pilotażowego zdefiniowano ramy i metafory, których następnie szukano w całym korpusie.
• Badanie mediów społecznościowych polegało na analizie treści publikowanych w serwisie Facebook. Do badania zebrane zostały wpisy publikowane przez administratorów stron związanych z mediami tradycyjnymi, profilami placówek dyplomatycznych, organizacjami pozarządowymi, liderami opinii (dziennikarze, eksperci, politycy) oraz komentarze pod nimi, z lat: 2013, 2016 oraz z okresu trwania badania. Następnie z tego zbioru wybrane zostały wpisy, które zawierały ustalone w momencie przygotowywania metodologii słowa kluczowe: Polska/Niemcy, polskie/niemieckie, polsko-niemieckie w połączeniu z ustalonymi w metodologii słowami z obszarów: Europa, gospodarka, historia. Analizowana była zmiana liczby wzmianek w czasie, ich tematyka, źródło oraz proste określenie sentymentu przy różnych typach wzmianek.

Wnioski z badań

Przeprowadzone w ramach projektu badania wzajemnie się uzupełniały. Publikacja „Dynamiki (nie)równowagi. Jak Polacy i Niemcy komunikują się ze sobą i komunikują o sobie” stanowiła próbę syntezy dotychczasowych analiz i refleksji na temat komunikacji polsko-niemieckiej. Zamiast pojęcia „asymetria” wprowadziła termin „dynamicznej (nie)równowagi“. Publikacja zwraca uwagę na czynniki utrudniające skuteczną komunikację polsko-niemiecką, jak stereotypy i emocje. Wreszcie stawia tezę, że Niemcy i Polacy w swoich relacjach muszą nauczyć się żyć z doświadczeniem (nie)równowagi.

Badanie z serii „Barometr Polska-Niemcy” potwierdziło, że osoby, które odwiedziły kraj sąsiada zwykle mają na jego temat lepsze zdanie niż ci, którzy w nim jeszcze nie byli. Sondaż wskazał, że w Polsce istnieją wyraźne różnice w opiniach pomiędzy zwolennikami partii PiS, rządzącej w Polsce w latach 2015-2023, i widzami telewizji publicznej a wyborcami ówczesnej opozycji i widzami kanałów prywatnych. Ci ostatni mają lepszy obraz Niemiec. Ta sama polaryzacja dotyczy mediów drukowanych. W Niemczech preferencje partyjne i konsumpcja mediów nie odgrywają roli.

Analiza ram, która stanowiła metodę badania prasy, pozwoliła dojść do wniosku, że w komunikacji polsko-niemieckiej bardzo często występuje metafora drugiej wojny światowej, która zakłada jasny podział ról na ofiarę (Polskę) i sprawcę (Niemcy), a gra toczy się o polską suwerenność. Drugą częstą metaforą jest metafora szkoły, która również zakłada podział ról na ucznia (Polskę) i nauczyciela (Niemcy), a więc nierówne, asymetryczne relacje, w których jedna strona ma słuchać, wykonywać polecenia i być zdyscyplinowana, a druga stanowi wzorzec i wie lepiej.

Badania dotyczące obchodów 1 września wskazały zaś, między innymi, jak różnie podchodzi się w Polsce i Niemczech do sformułowania „Nigdy więcej wojny”. Kiedy w Niemczech rozumie się przez to, że nigdy już Niemcy nie będą tymi, od których wychodzi zło, Polacy interpretują to wyrażenie jako deklarację, że nigdy już nie dopuszczą do tego, by stać się ofiarą.

Publikacja podsumowująca projekt gromadzi wszystkie wnioski, skupiając się na rozważaniach, jak bardzo retoryka wojenna jest wszechobecna na różnych poziomach polsko-niemieckiej komunikacji.

Perspektywy (wykorzystanie wyników projektu)

Poza celami naukowymi, projekt zakładał przekazanie wyników decydentom politycznym i multiplikatorom. Cel ten udało się osiągnąć dzięki wydarzeniom publicznym, publikacjom i raportom w mediach drukowanych i internetowych oraz w radiu, ale także poprzez liczne nieformalne dyskusje. Oczywiście trudno jest zmierzyć, w jakim stopniu wiedza zdobyta w ramach projektu faktycznie wpływa na pracę decydentów i multiplikatorów oraz na treść ich pracy. Czynniki leżące u podstaw (politycznych) procesów decyzyjnych są zbyt różnorodne. Niemniej jednak w ostatnich tygodniach i miesiącach można zaobserwować zmianę w dyskursie na temat Polski, szczególnie w Niemczech, która to charakteryzuje się zwiększonym stopniem autorefleksji i wrażliwości na sąsiada i partnera. W szczególności metafora nauczyciel–uczeń, zidentyfikowana w ramach projektu, była w ostatnim czasie niezwykle często podejmowana przez różnych aktorów w komunikacji polsko-niemieckiej, co prawdopodobnie przynajmniej częściowo można przypisać projektowi badawczemu.

Ważnym narzędziem popularyzacji wniosków projektu były publikacje medialne. Wywiady na temat wyników projektu oraz wzmianki na ich temat ukazały się w następujących mediach: DPA, Die Welt, Polityka, Gazeta Wyborcza, MDR, Polskie Radio, TOK.FM, RdC, Cosmo, Deutsche Welle, Wochenblatt, Euractiv.pl.

Doświadczenia współpracy polsko-niemieckiej w ramach projektu

Kluczowym warunkiem wstępnym udanej współpracy w ramach projektu była dwujęzyczność uczestników projektu, która umożliwiła im współpracę na równych zasadach na każdym etapie projektu. Regularne spotkania (zwykle co najmniej raz w tygodniu) wzmacniały spójność zespołu i łączyły profesjonalną współpracę z koleżeńską i przyjazną wymianą. W ten sposób szybko rozwinął się duch pracy zespołowej, który towarzyszył uczestnikom na wszystkich etapach projektu. Zasadniczo żadna niemiecka czy polska specyfika w odniesieniu do badań naukowych nie odgrywała roli. Zamiast tego współpraca przez cały czas charakteryzowała się chęcią i wysiłkiem wzajemnego wspierania się i uzupełniania.